Fysiek domein

We onderzoeken en koesteren het Zwolse erfgoed en zetten het in als één van de leidende en inspirerende thema's bij ruimtelijke ontwikkelingen

Doel 6.1.4 Erfgoed als inspirerend thema | Begroting 2024

Wij hebben ons in 2024 ingespannen om het Zwolse erfgoed te onderzoeken en op een duurzame manier in stand te houden door te adviseren en te stimuleren tot behoud, restauratie, onderhoud en passende functies. Daarmee blijft ons erfgoed toekomstgericht en toekomstbestendig.

Advisering ten aanzien van monumenten, archeologische en cultuurhistorische waarden

• Monumenteneigenaren in Zwolle konden in 2024 rekenen op professionele adviezen (aanvragen om omgevingsvergunning, energieduurzaamheid etc.) en begeleiding van bouw- en restauratieplannen.
• Daarnaast hebben we onze reguliere advisering ten aanzien van archeologie en cultuurhistorie, gebaseerd op de regels van het bestemmingsplan, uitgevoerd.
• We hebben diverse monumenteigenaren geadviseerd over (energie)duurzaamheidsmaatregelen. In november hebben we hierover een voorlichtingsavond georganiseerd en gedurende deze maand stond de reizende expositie van de Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed over verduurzaming van monumenten in het stadskantoor.
• Een aantal projecten viel dit jaar op: na een langdurig traject van vooroverleg is er een positief advies afgegeven voor de wijziging van monumenten in het tracé van dijkversterkingsproject Zwolle Olst. Het gaat daarbij onder andere over het wijzigen van de Katerveersluizen, het verplaatsen van de hoefslagpalen en de dijk rond het Engelse werk.
• Voor de subsidieaanvraag voor de restauratie van de Wheeme is geadviseerd over de werkomschrijving en de begroting. Voor de uitbreiding van het monument de Emmaschool is deelgenomen aan de beoordelingscommissie voor de selectie van architecten.
• Door de invoering van Omgevingswet was extra aandacht nodig voor de nieuwe wetgeving en de implementatie daarvan bij de advisering.

Archeologisch onderzoek

• Per 1 januari 2024 is een nieuwe depotbeheerder aangesteld. Eerste prioriteit was het maken van een collectieplan voor zowel het archeologisch als bouwhistorisch depot. Dit laatste depot is ondergebracht op de Gemeentewerf in de Marslanden.
• In 2024 zijn verschillende archeologische onderzoeken uitgevoerd en rapporten opgesteld, waaronder een aantal vanuit het samenwerkingsverband met onze buurgemeenten vanuit de lichte Gemeenschappelijke Regeling (GR) Archeologie (zie paragraaf: Verbonden Partijen).
• In Zwolle is in voorjaar van 2024 een archeologisch onderzoek in Dieze, op de plek van de voormalige Stilohal, uitgevoerd. Dit onderzoek is breder getrokken door ook het aspect ‘oral history’ toe te passen. De sloop van de boerderijen rond 1960 maakt het mogelijk om ook via interviews veel informatie te verkrijgen. De resultaten zijn een opmaat voor verder onderzoek in Dieze en zullen uiteindelijk gevolg krijgen middels een expositie. Een ander groot project was het archeologisch onderzoek op de plek van de IJsselhallen. Hier zijn onder meer de gebouwen van de Veemarkt uit de jaren 30 van de vorige eeuw teruggevonden. In de tweede fase zijn onder archeologische begeleiding met behulp van oude bouwdossiers de fundamenten deels verwijderd. Een ander onderzoek was de opgraving aan de Stinsweg in Westenholte. Op basis van een eerder uitgevoerd inventariserend veldonderzoek is na de zomer een definitieve opgraving uitgevoerd die vooral gericht was op de wegcunetten en de bouwputten van de woningen. Op de plek van een dalvormige dekzandlaagte of ven zijn sporen van ijzerproductie uit de volle middeleeuwen aangetroffen.
• In de loop van het jaar zijn vooral kleinere projecten uitgevoerd. Voorbeelden zijn de onderzoeken Nieuwe Deventerweg 101, Nemelerbergweg 13, Bloemendalstraat—Kromme Jak en Bergkloosterweg 12-16.
• In 2024 is de samenwerking met de gemeenten Hattem, Zwartewaterland en Kampen geëvalueerd. Hierbij is ook duidelijk de vraag gesteld over de behoeften van een dergelijke samenwerking, mede vanwege het feit dat oude wgr-regelingen komen te vervallen. In alle drie gevallen is gekozen voor nieuwe samenwerkingsovereenkomsten die in 2025 een vervolg krijgen.
• In de gemeente Hattem zijn in het kader van de samenwerkingsovereenkomst veel adviesvragen behandeld die betrekking hadden op individuele woningen van particulieren. Veelal ging het hier vooral om bevoegd gezag taken, waaronder beoordelingen van PvE’s en onderzoeksrapporten.
• Met de gemeente Zwartewaterland zijn afspraken gemaakt om de advisering efficiënter te kunnen oppakken. Hiervoor is gekozen om middels IJVI de vergunningsaanvragen op het gebied van archeologie direct zichtbaar te maken.

Gemeentelijke monumentenlijst
In Zwolle staan veel bijzondere gebouwen. Een deel daarvan is aangewezen als monument. Een groot deel nog niet, terwijl er wel sprake is aanwezige monumentale waarden. Voor het derde thema van het meerjarig actualisatieproces - het ruimtelijk erfgoed van de wederopbouw (1940-1965) - zijn in 2023 de onderzoeksresultaten geactualiseerd. In 2024 hebben we besloten om de procedure op te starten om 19 topobjecten/complexen aan te wijzen als gemeentelijk monument uit de wederopbouwperiode. We doen dit in een proces met informatieavonden en individuele gesprekken om eigenaren zo goed mogelijk te informeren en we bieden hen de mogelijkheid tot inspraak (zienswijze). De procedure wordt in 2025 afgerond

Subsidies gemeentelijke monumenten

• Eigenaren van gemeentelijke monumenten worden financieel ondersteund in de onderhoudskosten aan hun monument. Vanaf 2022 is aanvullende structureel € 15.000 beschikbaar gesteld ten behoeve van subsidie voor onderhoud en restauratie van gemeentelijke monumenten. We signaleren een toenemende hoeveelheid aanvragen om subsidie. Regelmatig en zorgvuldig onderhoud is, zeker op de langere termijn, van groot belang voor instandhouding van monumenten. Daarnaast voorkomt het duurdere restauraties in de toekomst en zorgt het voor behoud van historisch (bouw)materiaal en voor het behoud van het fysieke kapitaal zoals genoemd in de Omgevingsvisie.
• In vervolg op de Algemene Subsidieverordening Zwolle 2022 (ASV 2022) is de subsidieverordening stedelijke vernieuwing Zwolle ingetrokken en vervangen door de subsidieregeling monumenten Zwolle die in 2024 in werking is getreden. Met de regeling blijven de bestaande subsidiethema’s in stand: 1. Tegemoetkoming in de kosten van het restaureren van een gemeentelijk monument, 2. Tegemoetkoming in de onderhoudskosten van een gemeentelijk monument, 3. Het laten uitvoeren van een kleur historisch onderzoek.
• In 2024 was er hierdoor sprake van een overgangsregeling. We hebben enerzijds 32 aanvragen om onderhoudssubsidie uit 2023 afgehandeld en anderzijds 27 subsidies voor onderhoud en 5 subsidies voor de restauraties op grond van de nieuwe regeling verleend.

Cultuurhistorie

• Sinds 2012 is het wettelijk verplicht om de cultuurhistorische waarden (niet als monument beschermde historische bebouwing, landschappelijke structuren etc.) in beeld te brengen, af te wegen en te verankeren in bestemmingsplannen. In 2024 is het nader onderzoek naar gevelensembles (raad 13 juni 2022) afgerond.
• Verder is naar aanleiding van een beroepszaak en de daaraan verbonden tussenuitspraak van de Raad van State in 2024 middels een bestuurlijke lus een vervangend vaststellingsbesluit genomen. Een definitieve uitspraak volgt in 2025.
• Wij hebben ons, in navolging van het Werkprogramma Erfgoed en Woningbouw (WEW) van het ministerie van OCW, ingezet voor een betere positionering van erfgoed in het proces van ruimtelijke gebiedsontwikkelingen. Erfgoed wordt steeds beter betrokken bij projecten en/of gebiedsontwikkelingen via bijvoorbeeld een Start voor de Start van een project of gebiedsaanpak. We constateren dat bij de ontwerpfasen van een project of gebiedsaanpak verbeterkansen zijn. Bij gebiedsontwikkeling kan erfgoed immers identiteit aan het gebied geven en als inspiratiebron voor het ontwerp dienen.

Erfgoedvisie / Programma Erfgoed

• Wij hebben de gemeenteraad in april 2024 het plan van aanpak en het beleidsontwikkelingsproces naar een Zwols Programma Erfgoed aangeboden. Het programma erfgoed heeft tot doel een actueel beleidskader te realiseren voor zowel bovengronds als ondergronds cultureel erfgoed. De kaders geven sturing aan het onderzoek naar, de instandhouding van en de zorgvuldige omgang met het Zwolse cultureel erfgoed en aan de bijdrage aan de opgaven van Zwolle. Het is gericht op de betekenis van cultureel erfgoed voor de samenleving van nu en van de toekomst.
• In de periode mei-oktober 2024 heeft een uitgebreid participatieproces plaatsgevonden waaruit drie thema's naar voren kwamen: instandhouden, ontwikkelen en delen. Deze input wordt meegenomen in het opstellen van het programma erfgoed in 2025.

De lasten laten een voordelig saldo zien van € 171.000. Omdat de baten € 9.000 hoger zijn, de storting in de reserves € 45.000 hoger en de onttrekking aan reserves € 110.000 lager, wordt uiteindelijk een voordelig resultaat gerealiseerd van € 24.000.

Dit voordelige resultaat bestaat uit:

• Lagere lasten van € 35.000 voornamelijk op lopende verplichtingen, waarvoor de kosten nog niet in 2024 zijn gemaakt en waarvoor de werkzaamheden in 2025 worden uitgevoerd. Hiervoor is € 35.000 toegevoegd aan de reserve NUTVW-fysiek.
• De beschikbare structurele middelen van het Rijk voor excessieve uitgaven archeologie van € 9.700 zijn niet besteed en worden via de reserve NUTVW-fysiek toegevoegd aan het projectbudget.
• De lasten zijn € 110.000  lager door de nog niet bestede middelen (nog niet uitgevoerde werkzaamheden) voor het opstellen van de Kerkenvisie, Erfgoedvisie en wegwerken achterstanden archeologie. Hierdoor is eveneens € 110.000 minder onttrokken aan de reserve NUTVW-fysiek. Per saldo geeft dit geen resultaat.
• Hogere inkomsten van € 9.000 vanwege ontvangen bijdrage derden voor het samenstellen van het monumentenmagazine 2024.
• Resterend verschil van € 25.000 lagere lasten betreft de niet doorbelaste huur. De kosten staan bij bedrijfsvoering.

Overige projecten Monumentenzorg

Beeldengroep Van der Capellen

Excessieve uitgaven archeologie

Overige projecten Monumentenzorg
Het krediet wordt in 2025 afgerond.

Excessieve uitgaven archeologie
Archeologische kosten van bodemverstoringen komen op basis van de wettelijke regeling voor rekening van de gemeente, wanneer deze redelijkerwijs niet of niet geheel ten laste van de veroorzaker behoren te blijven (excessieve kosten). De excessieve kosten worden voldaan conform de Regeling Excessieve Opgravingskosten Zwolle.  In 2024 is 1 besluit toegekend maar nog niet uitbetaald. Dit gebeurt na uitvoering werkzaamheden en eindverantwoording. Daarmee wordt onder andere voorkomen dat ad hoc een beroep op de algemene middelen wordt gedaan en (bouw)plannen onnodig lang worden vertraagd. Jaarlijks wordt circa € 9.000 aan de reserve toegevoegd. Dit bedrag wordt jaarlijks door het Rijk beschikbaar gesteld als tegemoetkoming in de excessieve kosten.